Verdwenen wegkruis hoek Limburgerstraat en Beatrixstraat

In onze provincie staan honderden wegkruisen en veldkapellen. Ze vertellen ons iets over het geloofsleven en de cultuur van de (vroegere) bewoners. Zijn het voor de één uiterlijke tekens van geloof, voor de andere vertegenwoordigen ze een stuk historie. In ieder geval hebben deze monumentjes zich door de eeuwen heen een plaats verworven in het Limburgs landschap. Dit artikel gaat in op een aantal aspecten rond het wegkruis en geeft enkele bijzonderheden over de wegkruisen in onze omgeving.

Vooral na de tweede wereldoorlog leden de wegkruisen een kommervol bestaan, ook in ons dorp. Begin jaren zeventig trok een aantal mensen zich de teloorgang van dit cultureel erfgoed aan. In Keer waren dat vooral leden van de Vereniging tot Natuurbehoud (VTN). In Honthem en Sint Antoniusbank gebeurde dit door particulieren die zich naderhand aansloten bij de Stichting Kruisen en Kapellen van de gemeente Margraten. Zij repareerden als het nodig was of plaatsten nieuwe kruisen waar ze waren verdwenen. Vooral aan hun initiatieven is het te danken dat toch nog een groot aantal behouden is. Ook tegenwoordig worden nog geregeld kruisen gestolen of gewoon uit baldadigheid vernield. Alleen in 1998 zijn al drie gevallen van vernieling geconstateerd. Zo werd het houten kapelletje aan een boom in de Duûstersjtaeg vernield en het Mariabeeldje stuk gegooid. Het houten kruis aan de Rijksweg even ten westen van bakkerij Essers (nu: uitvaartcentrum Pijls) werd van zijn sokkel gerukt en het Mariakapelletje bij Muëlebösjke bij Blankenberg moest het weer eens ontgelden, nu al voor de achtste keer.

Oorsprong
Waar komt de gewoonte vandaan langs velden en wegen kruisen en kapellen te plaatsen? Hierover doen verschillende theorieën de ronde. De meest gangbare steunt op het oergegeven dat voor de Germanen kruisingen van wegen speciale plaatsen waren. Zij plantten op die plekken “heilige” bomen en richtten er offeraltaren op. Ook voor de Romeinen waren wegkruisingen belangrijke plaatsen. Zij plaatsten er de grenspalen die als uitgangspunt dienden voor hun landmetingen en begroeven er vaak hun doden. Toen na het vertrek van de Romeinen de eerste geloofsverkondigers verschenen, kregen zij te maken met een diep ingeworteld bijgeloof dat praktisch onuitroeibaar bleek. Op advies van paus Leo III werden de heilige bomen en de offeraltaren vervangen door kruisbeelden en kapellen. Wegkruisen uit die beginperioden zijn hier niet meer te vinden.  Wel zijn op verschillende plaatsen waar kapellen hebben gestaan kerken gebouwd. De stenen kruisen uit de late middeleeuwen zijn eveneens bijna allemaal verdwenen. Vooral in de Franse Tijd (1796-1813) schijnen veel kruisen weggehaald te zijn. De Franse Commissaris die het hier voor het zeggen had, moest niets hebben van alles wat met religie te maken had. Eén wegkruis heeft die tijd wel overleefd: het stenen kruis van ’t Gasthuis. Het is nu ingemetseld in de buitenmuur van de Van Tienhovenmolen op het Plateau. Het is het oudste moordkruis dat we kennen. Volgens de tekst werd in die omgeving op 24 juni 1417 de goudsmid Claes vermoord.

Het kruisteken
Nog niet zo lang geleden was in het katholieke zuiden het kruis(teken) onlosmakend verbonden met het dagelijks leven. De dag begon bij het uit bed stappen met een kruisteken en eindigde bij het slapen gaan met een kruisteken. In iedere slaapkamer hing hiervoor een wijwaterbakje met een palmtakje. Men maakte een kruisteken voor en na het eten. Wanneer men een nieuw brood aansneed, maakte men uit dankbaarheid met het mes een kruisteken over het brood. Ook als men de vlaai opsneed werd dat in kruisvorm gedaan. Het was de gewoonte bij het passeren van een kerk  of een wegkruis een kruisteken te maken en daarbij namen de mannen eerbiedig hun hoofddeksel af. Angstige kruistekens volgden na een bliksemflits. Bij het horen van slecht nieuws sloeg men een kruisteken. In elke ruimte van het huis hing een crucifix aan de muur dat de bewoners moest behoeden voor onheil. Naast de staldeur werd een wit kruis geschilderd om het vee gezond te houden. Het kruisje verwerkt in het bevestigingsplaatje van de poortklopper zie je in ons dorp niet meer, in Eckelrade zijn ze nog op verschillende poorten te vinden. Ook zie je in onze omgeving in oudere woningen nog muurankers in de vorm van een kruis. Zelfs in de dakpannen is een kruisteken verwerkt. Het ligt voor de hand dat onze voorouders, die bij alles en nog wat het kruisteken gebruikten, gauw een aanleiding vonden om een wegkruis te plaatsen.

Teksten
Dikwijls hoort bij een wegkruis een tekst, soms een beetje werelds maar meestal religieus. De ene keer in het zogenaamd “Hollands” dan weer in het plat. Vooral in Keer streeft men er tegenwoordig naar zoveel mogelijk dialectteksten te gebruiken. Onder Oreberg tegenover de Dorreweg hangt aan een boom een kruisje met de woorden “Dè Uch leef het mie es ich, haw dè gerös leef es mich”.

Tegen de muur van het hoekhuis Kerkstraat en Groenpad (nu Kerkstraat 82) hing vroeger een kruis met de tekst: “Aanziet het beeld, aanbidt het niet, aanbidt den Heer wiens beeld men ziet”. Nadat het boerderijtje in de jaren zeventig was gerenoveerd, vond men het blijkbaar niet nodig het wegkruis terug te plaatsen. Wel is de tekst behouden gebleven en opnieuw gebruikt bij het gietijzeren wegkruis aan de Heugemerweg.

 

Soms kom je op een wegkruis een eigentijdse tekst tegen zoals aan Wolfshuis bij bij ’t Gasthuis. Ter bescherming tegen de afgraving van het Plateau staat er te lezen: “over de St. Pietersberg hebt U zich niet willen ontfermen, maar wil wel het Plateau beschermen”. Op het prachtig houten kruis op de splitsing Kerkstraat en Limburgerstraat boven in het dorp staat een groet: “effe ‘ne gooje daag” en in de Papendel: “Heer waak over deze buurt”. Op het stenen kruis in de Dorpsstraat bij de Pastory staat helemaal onderin met steentjes verwerkt: ”Jezus, mijn heil”.

Langs de Rijksweg boven de Keerderberg stond: “Doe wel en zie niet om”. De tekst is inmiddels verdwenen. Langs de Rijksweg op de hoek met de Dorpsstraat ”Vrede zij met U”. Langs dezelfde weg op de hoek met de Groenstraat en in de Limburgerstraat aan de achterzijde van café Old Inn beide: “Iech wies datste koams”. In een dichtgemetseld venster van het Tolhuis: Ik ben de Wijnstok Gij de Ranken”, aan de Sangerij: O, zondig mens ziet toch aan wat ik voor U heb gedaan” en onder Kraojebösjke (Kraaienbos) de tekst: “Gelooft zij Jezus Christus mijn Jezus barmhartigheid, bid voor ons”.

Aan de Honthemmerweg staat een smeedijzeren kruis tussen twee kastanjebomen met de tekst: “Heer wees mij zondaar genadig”. In Honthem bij de driesprong Onderstraat – Kattestraat staat de tekst: “Heer, geef aan dit dorp Uw zegen opdat iedereen hier gaat Uw wegen” en tegen de boerderij van de familie Blom (Honthem nr. 7) een gietijzeren kruis met de tekst: “Dat alle mensen groot en klein steeds onder uw hoede zijn”.

Memoriekruis
Het is niet altijd mogelijk te achterhalen waarom een kruis op een bepaalde plaats staat. Soms werd een kruis geplaatst uit louter devotie. Een andere keer als vervulling van een belofte, bijvoorbeeld bij de geboorte van een kleinzoon (Trichterweg), bij het vertrek van een priester naar de missie (boven aan de Roeze Koile) of als dank omdat men de oorlog goed was doorgekomen (het nu verdwenen groene houten kruis op de hoek van de Heerderweg en Rijksweg).

Bekend zijn de memoriekruisen, die herinneren aan een ongeluk of moord. In onze omgeving zijn verschillende van deze kruisen te vinden. In de Keerderberg staat op een heuveltje naast de Pater Kustersweg (het straatje naar Huize Sint Joseph) een stenen kruis. Op die plaats verongelukte de 27 jarige bierbrouwersgezel Christiaan Servaes Schrijnemaeckers uit Meerssen. Het kruis, dat in de tachtiger jaren van de vorige eeuw in erbarmelijke staat verkeerde is door de Sichting Wegkruisen en Kapellen van de gemeente Margraten tot tweemaal toe gerestaureerd. Uit de tekst op het kruis is af te leiden dat het ongeluk gebeurd is met een paard. Heeft de ongelukkige een trap gekregen of is het paard op hol geslagen? We hebben het niet kunnen achterhalen. Feit is dat de Keerderberg toentertijd een lastige weg was en met kar en paard moeilijk te berijden. De jongeman verongelukte op 18 december 1840. Volgens de tekst was hij “eenen opregten dienaer van God. Hij was geenen Dronkkar of Godslasterar”.

Honderd meter verder naar beneden hangt aan een boom in de tuin van Huize St Joseph een eenvoudig houten kruisje op de plaats waar in 1993 onze jonge dorpsgenoot Waldo Frijns verongelukte.

Langs de Rijksweg tegenover de Vendelstraat staat een gietijzeren kruis. Ook dit kruis heeft zijn verhaal. Op 1 juli 1903 kwamen Joannes Broers uit Reijmerstok samen met zijn moeder en zus Anthonia met paard en wagen terug uit Maastricht. Ze waren voor de bronkkermis in hun dorp nieuwe kleren gaan kopen. Voor het café Janssen – Mingels (waar tegenwoordig bloemisterij Widdershoven is gevestigd) werd gestopt om wat te drinken. Toen Joannes van de kar stapte, schrok het paard en sloeg op hol. Joannes werd overreden terwijl zijn moeder en zuster nog op de kar zaten. Het paard kwam in een veld langs de Rijksweg tot stilstand. Joannes overleefde het ongeluk niet. Als herinnering werd een memoriekruis geplaatst. Vroeger stond het kruis naast het café. In die tijd waren echter de sanitaire voorzieningen in cafés niet zoals we die nu kennen. Mannen gingen om te urineren gewoon even naar buiten. Na verloop van tijd  begon men zich te ergeren aan die urinerende kerels vlakbij het kruis, daarom verplaatste men het kruis naar de overkant van de weg, ongeveer op de plek waar het nu nog staat.

Wie plaatste de wegkruisen?
De wegkruisen in ons dorp staan niet altijd meer op hun oorspronkelijke plaats. Het betonnen wegkruis in de Dorpsstraat naast restaurant De Pastory stond vroeger aan de andere kant van het dorp. Het moest in 1950 plaatsmaken voor de Fatima-kapel in de Keunestraat. Het kruis was enkele tientallen jaren eerder gemaakt door de man met de “gouden handjes” Gilles Henseke, Tinus Essers en Nandus van Liza (Heusschen). In het beton zijn stukjes porselein, scherven en glazen knikkers verwerkt.

Ook in Honthem, op de wegsplitsing bij Baneke (Honthem nr. 45), staat een betonnen wegkruis waar glazen knikkers in zijn verwerkt. Het werd vervaardigd door Egidius Pinkers.

Het smeedijzeren kruis op ’t Gruûsselt is een jaar of tien geleden gemaakt door Pieke Hornesch. Het vorige kruis dat op die plek stond had de tand des tijds niet doorstaan. Colla Pluijmakers en de Wiete van Hier (Joep van Geleen) hadden het daar geplaatst nadat het jarenlang op de hoek Kerkstraat – Rijksweg bij het Tolhuis de voorbijgangers in de gaten had gehouden. Nog vroeger moet op ’t Gruûsselt (dat op oude kaarten Cruijsveld werd genoemd) op die plek een groot houten kruis hebben gestaan. Wellicht was hier sprake van een zogenaamd missiekruis. Het wegkruis aan de Sangerij (Rijksweg 113), tien jaar geleden ingezegend door pater Lemmerling, werd daar geplaatst nadat het oorspronkelijke kruis was verdwenen.

Bij de kruising Pastoor Kikkenweg – Heerder(lijk)weg stond vroeger een gietijzeren wegkruis dat op een bepaald ogenblik van “ellende” was bezweken en door onbekenden weggehaald. Lei Haesen z.g. plaatste daarna een eenvoudig houten wegkruis. Het tegenwoordig groot gietijzeren wegkruis is door de schrijver van dit artikel op een zondagochtend van een afvalberg op het kerkhof van een Belgisch plaatsje kortbij Banneux “gered”. Het is opgeknapt en na de viering van het zilveren bestaansfeest van de VTN in 1991 geplaatst. De stenen sokkel is afkomstig van het kerkhof aan de Tongerseweg in Maastricht. Na plaatsing vond de “inzegening” noodgedwongen plaats in een café in Margraten, omdat in ons dorp de herbergen zo vroeg op de dag nog gesloten waren.

Een jaar eerder plaatsten Piet Schreurs, Frans Bastin en andere VTN-ers het groene gietijzeren wegkruis aan de Heugemerweg. Het is afkomstig van een nonnenkerkhof in Maastricht. Toen het kerkhof werd geruimd, stelde men een aantal kruisen ter beschikking van de Stichting Wegkruisen en Kapellen van de gemeente Margraten.

Het gietijzeren kruis in de berm van de Rijksweg naast de doorgang van de Groenstraat heeft voorheen waarschijnlijk eveneens als grafkruis dienst gedaan. Het is geschonken door Harrie Loyson, nadat het vorige gietijzeren kruis was gestolen.

Het gietijzeren kruis in een dichtgemetseld venster van het Tolhuis (Rijksweg 87) had eerst een tijd doelloos in de gemeenteloods gebivakkeerd voordat het in 1987 op Bronkzaterdag door pastoor van Frankenhuijzen werd ingezegend. Beneden in dit kruis is de afbeelding van een urn verwerkt en iets hoger is een doodshoofd boven gekruiste beenderen te zien, aanwijzingen dat ook hier sprake is van een voormalig grafkruis, vermoedelijk afkomstig van een Belgisch kerkhof. Het laatste wegkruis dat geplaatst is (in 1998), staat op de Groenerein op de hoek van het Groenereinsepad in de tuin van de familie Weusten (nr. 56). Dit gietijzeren kruis is afkomstig van een kloosterkerkhof in Vaals.

 

Concluderend: Wegkruisen zijn om diverse redenen geplaatst: om een droevige herinnering levend te houden of als dank voor verkregen gunsten, maar ook gewoon als uiting van geloofsovertuiging. Daarom zijn onze wegkruisen zowel vanuit godsdienstig als vanuit cultuur – historisch oogpunt van grote betekenis. Zij horen tot het karakteristieke beeld van deze streek. Dankzij de inspanning en veel geduld van vrijwilligers, die na vernielingen of diefstal steeds maar weer opnieuw repareren en herplaatsen, zijn nog een flink aantal monumentjes behouden gebleven.

 

 

 

Inventarisatie weg- en veldkruisen in Keer en Honthem (1998).

Plaats	materiaal	geplaatst	schenker	onderhoud
Kerkstraat-Fommestraat	hout	1996	buurt	buurt
Kerkstraat 207	gietijzer	1997	familie In de Braek
Rijksweg 87 (Tolhuis)	gietijzer	1987	gemeente	familie Visser
Rijksweg-Groenstraat	gietijzer	1989	H. Loyson	VTN
Rijksweg t.o. Vendelstraat	gietijzer	1903	onbekend	Sef Beijers
Rijksweg-Dorpsstraat	smeedijzer	onbekend	P. Hornesch	VTN
Rijksweg-Heerderweg	gietijzer	1997	familie Mingels	familie Minge
Rijksweg (naast uitvaart Centrum Pijls)	smeedijzer	1998	Melchior/ Rouschop	VTN
Rijksweg-Past. Kikkenweg	hout	1991	P. Beijers	P. Beijers
Keerderberg-Pater Kustersweg	steen	1840	onbekend	SWKM
Keerderberg (naast Rijksweg 4)	hout	1993	familie	familie
Huize St. Joseph-Trichterweg	hout	onbekend	Huize St. Joseph	Huize St. Joseph
Huize St. Joseph-hertenkamp	smeedijzer	onbekend	Huize St. Joseph	Huize St. Joseph
Trichterweg	hout/ gietijzer	1989	H. Fraats	VTN
Pastoor Kikkenweg	gietijzer	1991	J. Purnot	VTN
Dorpsstraat	beton	1950	Hensen e.a.	H. Jacobs
Gruûsselt	smeedijzer	onbekend	P. Hornesch	G. Roebroeks
Onder Oreberg	hout	1985	M. Spronck	VTN
Heugemerweg	gietijzer	1990	VTN	F. Bastin
De Hoof-Papendel	gietijzer	1991	buurt	buurt
Groenerein nr. 56	gietijzer	1998	familie Weusten	familie Weusten
Groenerein 41	gietijzer	1998	C. Rouschop	C. Rouschop
Duistersteeg (boven boom)	houten kapelletje	1989	P. Roebroeks	VTN
Onder Roeze Koile (tegen boom)	houten Maria	1990	H. Lemmens	W. Roosen
Kraaienbos (vijfsprong)	smeedijzer	1986	L. v. Proemeren/ P. Brouwers
Honthemmerweg	smeedijzer	onbekend	onbekend	SWKM
Onderstraat-Honthemmerweg	gietijzer	1986	familie Bremen       L. v. Proemeren/ P. Brouwers
Onderstraat-Kattenstraat	smeedijzer	1987	L. v. Proemeren/ P. Brouwers
Honthem (boerderij Baenen)	beton	onbekend	E. Pinkers	familie Baenen
Onder aan de Sangerij	beton	onbekend	familie Brouwers-Blom
Einderweg	houten kapelletje	onbekend	familie Brouwers	SWKM
Sangerij	smeedijzer	1986	L. v. Proemeren/ P. Brouwers
Heersteeg (Honthem)	smeedijzer	onbekend	familie Mingels-Petit	SWKM
Honthem 39 gevelkruis	hout	onbekend	familie Mingels-Petit
Honthem 7	gietijzer	1992	familie Blom-Pluijmakers

 

VTN:      Vereniging tot Natuurbehoud Cadier en Keer
SWKM: Stichting Wegkruisen en Kapellen van de gemeente Margraten

 

Betonnen wegkruis hoek Dorpsstraat-Kustersweg

 

Door Jo Purnot, jaargang 1 blz 165-174