Keerder dialect
Van de hoonder höbbe v’r ’t daànse geliérd
Hane en hoonder
door Jo Purnot
Hane en hoonder
door Jo Purnot
Dit dialectartikel gaat over het pluimvee, kippen en hanen, dat vroeger in ons dorp rond elke woning rondscharrelde. Een aantal onderdelen van dit artikel is afkomstig uit ‘De hane va Job’, een dialectbundel waarin verhalen en gedichten zijn samengebracht van de priester-dialectschrijver Pierre Heynen, alias Pierre va Welsde.
Wij hebben in onze Keerder Kroniek al eerder aandacht geschonken aan het werk van Pierre Heynen (1913-1965):
- Vare vuur vlaje (jaargang IV, 99-107)
- Een naamdicht van ’t Rooth (jaargang V, 176-181).
Verder zij nog opgemerkt dat het dialect waarin Pierre va Welsde schrijft zoveel mogelijk is omgezet in ’t Keerder dialect.
Wij hebben in onze Keerder Kroniek al eerder aandacht geschonken aan het werk van Pierre Heynen (1913-1965):
- Vare vuur vlaje (jaargang IV, 99-107)
- Een naamdicht van ’t Rooth (jaargang V, 176-181).
Verder zij nog opgemerkt dat het dialect waarin Pierre va Welsde schrijft zoveel mogelijk is omgezet in ’t Keerder dialect.
Keerder dialect
Eerst even in het kort iets over het Keerder dialect. Het is bekend dat de dialectklanken vaak heel anders zijn dan de klanken die wij in de Nederlandse taal gebruiken. Veel klinkers in het Keerder dialect krijgen:
- een accent aigu, linksonder naar rechtsboven: é. Dit teken wordt gebruikt als de klinker kort uitgesproken wordt: béd, vét.
- een accent grave van linksboven naar rechtsonder: è. Dit teken wordt gebruikt als de klinker lang uitgesproken wordt: vèld, gèld.
In onderstaand artikel komen een aantal keren de woordjes “ei” en “eieren” voor. In het Keerder dialect is er een duidelijk klankverschil tussen ’n èi-j (lang uitgesproken) en twie éi-jer (kort uitgesproken).
Eerst even in het kort iets over het Keerder dialect. Het is bekend dat de dialectklanken vaak heel anders zijn dan de klanken die wij in de Nederlandse taal gebruiken. Veel klinkers in het Keerder dialect krijgen:
- een accent aigu, linksonder naar rechtsboven: é. Dit teken wordt gebruikt als de klinker kort uitgesproken wordt: béd, vét.
- een accent grave van linksboven naar rechtsonder: è. Dit teken wordt gebruikt als de klinker lang uitgesproken wordt: vèld, gèld.
In onderstaand artikel komen een aantal keren de woordjes “ei” en “eieren” voor. In het Keerder dialect is er een duidelijk klankverschil tussen ’n èi-j (lang uitgesproken) en twie éi-jer (kort uitgesproken).
Pluimvee
In het gemeenteverslag van Cadier en Keer van 1890 lezen we dat hier bijna 2150 stuks pluimvee (op 700 inwoners) rondliepen. Een fors aantal omdat in die tijd immers nog geen sprake was van legbatterijen of bio-industrie. Tot in de jaren vijftig van de vorige eeuw had het pluimvee vrij baan. Je kwam de hanen met hun gevolg overal tegen, op de mèstem (binnenplaats), achter het huis, zelfs de straat was hun domein. Je zag ze niet alleen, je hoorde ze ook. Dat begon al vroeg. Bij het krieken van de dag kraaiden de hanen met z’n allen tegen elkaar op om de nieuwe dag aan te kondigen. De kippen waren minder luidruchtig, die kakelden alleen als ze een ei gelegd hadden.
Op de voorgrond zoeken kippen op de mesthoop naar wormen en ander ongedierte. ‘t Rooth, jaren dertig
In het gemeenteverslag van Cadier en Keer van 1890 lezen we dat hier bijna 2150 stuks pluimvee (op 700 inwoners) rondliepen. Een fors aantal omdat in die tijd immers nog geen sprake was van legbatterijen of bio-industrie. Tot in de jaren vijftig van de vorige eeuw had het pluimvee vrij baan. Je kwam de hanen met hun gevolg overal tegen, op de mèstem (binnenplaats), achter het huis, zelfs de straat was hun domein. Je zag ze niet alleen, je hoorde ze ook. Dat begon al vroeg. Bij het krieken van de dag kraaiden de hanen met z’n allen tegen elkaar op om de nieuwe dag aan te kondigen. De kippen waren minder luidruchtig, die kakelden alleen als ze een ei gelegd hadden.
Op de voorgrond zoeken kippen op de mesthoop naar wormen en ander ongedierte. ‘t Rooth, jaren dertig
De hane en de hoonder
De ouders van Pierre Heynen pachtten in zijn studententijd in Groot-Welsden de Akerlaathof, door sommigen de Welsderhof genoemd (Groot-Welsden 70-72). Veel verhalen in de bundel De hane va Job spelen zich af op deze hof.
De dialectbundel begint met de volgende constatering:
Va Mergraote zièn altied de bèste hane komme. Dat liek aan de groond en aan ’t soèrt. Beej hane, beej pieeërd en beej vrollúi-j kuump ’t op ’t soert aa, op ’t blood, op de vuurzieët (voorouders).
Met deze verheerlijking van de Margratense haan zal menige oudere chauvinistische Keerdenaar het niet eens zijn (geweest).
De ouders van Pierre Heynen pachtten in zijn studententijd in Groot-Welsden de Akerlaathof, door sommigen de Welsderhof genoemd (Groot-Welsden 70-72). Veel verhalen in de bundel De hane va Job spelen zich af op deze hof.
De dialectbundel begint met de volgende constatering:
Va Mergraote zièn altied de bèste hane komme. Dat liek aan de groond en aan ’t soèrt. Beej hane, beej pieeërd en beej vrollúi-j kuump ’t op ’t soert aa, op ’t blood, op de vuurzieët (voorouders).
Met deze verheerlijking van de Margratense haan zal menige oudere chauvinistische Keerdenaar het niet eens zijn (geweest).
Misschien wel als tegenwicht tegen de bejubelde Margratense haan, dichtte ons redactielid Jean Janssen in het onderstaand verhaaltje de kippen van Keer de eer toe dat zij de mensen het dansen hebben geleerd.
Hoonder haúwste in Keer in väöl kleure - de brúin hoonder waore get sjoerder - de wiette lagte ’n èi-j mie - Ouch lepe ‘r zjwarte en boonte roond. Soms waore ze op d’r mèstem, dan weer oonder ’t sjop aan ’t dabbe en aan ’t mölle (stofbad nemen).
Van de Keerder hoonder höbbe v’r ’t daanse gelierd. Want es ze hún voor zeukde, dan waor dat leenks, dan rechts en dan weer truuk.
De éi-jer die ze lagte, waore dus echte sjarreléi-jer, die miestal bevröch waore. Dao zörgde d’n haan vuur, dae in z’n sjiek vaerepak roond z’ne troep leep en vuurkaom dat ze oeterèin lepe. Dat waor gemieëkelek vuur es hieë in aktie moes komme.
Soms waor ’n hoon aan ‘t kloeke. Dan woerte zoe e sjtök of twelf éi-jer oonder de kloek gelag. Nao dréi-j wieëke kaom ze vuur d’n daag met e köd kuùke. Dan lede d’n haan z’n aander hoonder alléin en drie-jde hieë gruùtsj om z’n kroos heen. Vuur de kuùke en de kloek dabde hieë ’t voor (voer) bloèts. Hieë zörgde dat gèine in de buurt kaom. Waor dat waal ’t gevaal, dan vloog ‘r langs tiech op en sjloog met z’n sjpäör oe hieë diech rake koes.
Hoonder haúwste in Keer in väöl kleure - de brúin hoonder waore get sjoerder - de wiette lagte ’n èi-j mie - Ouch lepe ‘r zjwarte en boonte roond. Soms waore ze op d’r mèstem, dan weer oonder ’t sjop aan ’t dabbe en aan ’t mölle (stofbad nemen).
Van de Keerder hoonder höbbe v’r ’t daanse gelierd. Want es ze hún voor zeukde, dan waor dat leenks, dan rechts en dan weer truuk.
De éi-jer die ze lagte, waore dus echte sjarreléi-jer, die miestal bevröch waore. Dao zörgde d’n haan vuur, dae in z’n sjiek vaerepak roond z’ne troep leep en vuurkaom dat ze oeterèin lepe. Dat waor gemieëkelek vuur es hieë in aktie moes komme.
Soms waor ’n hoon aan ‘t kloeke. Dan woerte zoe e sjtök of twelf éi-jer oonder de kloek gelag. Nao dréi-j wieëke kaom ze vuur d’n daag met e köd kuùke. Dan lede d’n haan z’n aander hoonder alléin en drie-jde hieë gruùtsj om z’n kroos heen. Vuur de kuùke en de kloek dabde hieë ’t voor (voer) bloèts. Hieë zörgde dat gèine in de buurt kaom. Waor dat waal ’t gevaal, dan vloog ‘r langs tiech op en sjloog met z’n sjpäör oe hieë diech rake koes.
De kip en het ei
Door eeuwenlang doorfokken zijn kippen nu zover dat ze bijna dagelijks een ei leggen, tenminste als de eieren geregeld worden geraapt. Dat moest vroeger ook wel, anders gingen de ratten ermee aan de haal.
Alleen kippen waar een haan bij loopt, kunnen bevrucht zijn. Overigens zolang een ei niet bebroed is, onderscheidt een bevrucht ei zich niet van een ei uit een legbatterij. Soms komt het voor dat in het ei een stipje bloed zit. In het dialect wordt dit hanesjuuët genoemd, maar met het ‘werk’ van de haan heeft dit niets te maken. Ook komt het wel eens voor dat een kip een ei legt zonder eierschaal, in het dialect ’n lèise-ei genoemd; maar als dat vaker gebeurde, belandde de kip al gauw in de soepketel.
Door eeuwenlang doorfokken zijn kippen nu zover dat ze bijna dagelijks een ei leggen, tenminste als de eieren geregeld worden geraapt. Dat moest vroeger ook wel, anders gingen de ratten ermee aan de haal.
Alleen kippen waar een haan bij loopt, kunnen bevrucht zijn. Overigens zolang een ei niet bebroed is, onderscheidt een bevrucht ei zich niet van een ei uit een legbatterij. Soms komt het voor dat in het ei een stipje bloed zit. In het dialect wordt dit hanesjuuët genoemd, maar met het ‘werk’ van de haan heeft dit niets te maken. Ook komt het wel eens voor dat een kip een ei legt zonder eierschaal, in het dialect ’n lèise-ei genoemd; maar als dat vaker gebeurde, belandde de kip al gauw in de soepketel.
De hoondersjtaal
Bij kippen hoorde natuurlijk ook een kippenhok, in het dialect ‘ne hoondersjtaal of e hìnnes. Zo een verblijf was er in alle maten en uitvoeringen. Belangrijk was dat het pluimvee de nacht veilig kon doorbrengen, beschermd tegen de vos, de marter of de vur (bunzing).
Wanneer het begon te schemeren wisten de meeste kippen dat het tijd was hun slaapplaatsen op te zoeken.
De kippen hadden via e hoonderlödderke toegang tot het hok. Ze moesten ‘t lödderke op vliegen, omdat de oondersjte sjproeëte (onderste laddertreden) een behoorlijk eind van de grond afstonden. Zo maakte men het roofdieren, die het op de kippen of de eieren gemunt hadden, extra lastig om binnen te komen.
Binnen in het kippenhok waren de hoondersjtekke, stokken waarop de kippen en hanen konden zitten, erg belangrijk. Meestal liepen die stokken scheef omhoog, omdat in ’t hinnes sprake was van een bepaalde ‘pikorde’. De haan bovenaan en daarna de oudste kippen.
Bij kippen hoorde natuurlijk ook een kippenhok, in het dialect ‘ne hoondersjtaal of e hìnnes. Zo een verblijf was er in alle maten en uitvoeringen. Belangrijk was dat het pluimvee de nacht veilig kon doorbrengen, beschermd tegen de vos, de marter of de vur (bunzing).
Wanneer het begon te schemeren wisten de meeste kippen dat het tijd was hun slaapplaatsen op te zoeken.
De kippen hadden via e hoonderlödderke toegang tot het hok. Ze moesten ‘t lödderke op vliegen, omdat de oondersjte sjproeëte (onderste laddertreden) een behoorlijk eind van de grond afstonden. Zo maakte men het roofdieren, die het op de kippen of de eieren gemunt hadden, extra lastig om binnen te komen.
Binnen in het kippenhok waren de hoondersjtekke, stokken waarop de kippen en hanen konden zitten, erg belangrijk. Meestal liepen die stokken scheef omhoog, omdat in ’t hinnes sprake was van een bepaalde ‘pikorde’. De haan bovenaan en daarna de oudste kippen.
Oud boerderijtje Schreurs in de Limburgerstraat, ten westen van de Keunestraat.
Links is ’t hoonderlödderke te zien. Op de foto moeder Liza en Matteke.
Toch waren er ook wel hoonder die naar binnen gelokt moesten worden. Hiervoor gebruikte men de lokroep: sjuub-op, sjuub-op of sjiep-op, sjiep-op. Die lokroep kon van dorp tot dorp verschillen.
Als alle kippen binnen waren, werd het toegangsluik dichtgemaakt, meestal een vaste taak van een van de kinderen.
Als alle kippen binnen waren, werd het toegangsluik dichtgemaakt, meestal een vaste taak van een van de kinderen.
In oude gebedenboekjes staan soms remedies vermeld om kippen die niet naar binnen wilden van die slechte gewoonte af te brengen. Remedie één was: een of meerdere treden van ’t lödderke met wijwater besprenkelen. Remedie twee was: de weigerachtige kip met haar achterzijde op het hok zetten en dan vijf Onzevaders en vijf Weesgegroeten bidden voor de Arme zielen in het Vagevuur. Omgekeerd, als een beest niet naar buiten wilde, werd aangeraden de kip naar buiten te brengen en dan vijf Onzevaders en vijf Weesgegroeten te bidden ter ere van de Verlaten zielen en de kip wat schaafsel van de dorpel te eten te geven. Als ze dan toch hardnekkig bleef en het hok opnieuw naar binnen ging, moest de procedure herhaald worden.
Hoe zag de dagindeling van het pluimvee eruit
(vrij naar Pierre va Welsde)
In e dörrep zièn de hane de ieërsjte die wakker zièn. Es de daag in de loch ès en de zon opgèèt, dan beginne ze tieënge èin te krièje, dat ‘t ’n sjpas ès. Ès de boerìn kort daonao ’t hoonderloeëk oeëpe gemak haet en get hoondervoor gebrúi-jd haet, komme de hane ’t hoonderlödderke aaf, en lokke de hoonder ’t hinnes oèt. Ès de hane de neuchter gebroeëke höbbe (iets gegeten hebben), krièje ze pas good. De boer dae dan in alle vreugte mèt de domesjtieke (knechten) aa de müerigekoffie ziet, zaet dan: “ huur ‘ns de hane, ’t wuurt húi-j sjoèn waer”.
Daonao trèkke de hane mèt de hoonder de hoeswéi-j in. Dao gunt ze wörm zeuke. De kloeke die bliève nog in de buurt, die dabbe op de mèstem. Es om tien oor weer koffie wuurt gedroonke dan höbbe de ieërsjte hoonder al ’n èi-j gelag. De hane léi-je de hoonder die nog mote liegke nao de niester. ‘ne Goje haan moot de hoonder nao ’t nies léi-je, aandersj goeën ze de éi-jer versjtieëke. Dao zièn hoonder die zièn gaúw vierdig mèt liegke, meh dat zièn gemeinelik kléin éi-jer. Dao zièn d’r oùch die liegke lèstig, die ziette waal ’n oor te kùime op ’t nies. Dao komme dan groète éi-jer, soms mèt twiè dúi-jerj.
(vrij naar Pierre va Welsde)
In e dörrep zièn de hane de ieërsjte die wakker zièn. Es de daag in de loch ès en de zon opgèèt, dan beginne ze tieënge èin te krièje, dat ‘t ’n sjpas ès. Ès de boerìn kort daonao ’t hoonderloeëk oeëpe gemak haet en get hoondervoor gebrúi-jd haet, komme de hane ’t hoonderlödderke aaf, en lokke de hoonder ’t hinnes oèt. Ès de hane de neuchter gebroeëke höbbe (iets gegeten hebben), krièje ze pas good. De boer dae dan in alle vreugte mèt de domesjtieke (knechten) aa de müerigekoffie ziet, zaet dan: “ huur ‘ns de hane, ’t wuurt húi-j sjoèn waer”.
Daonao trèkke de hane mèt de hoonder de hoeswéi-j in. Dao gunt ze wörm zeuke. De kloeke die bliève nog in de buurt, die dabbe op de mèstem. Es om tien oor weer koffie wuurt gedroonke dan höbbe de ieërsjte hoonder al ’n èi-j gelag. De hane léi-je de hoonder die nog mote liegke nao de niester. ‘ne Goje haan moot de hoonder nao ’t nies léi-je, aandersj goeën ze de éi-jer versjtieëke. Dao zièn hoonder die zièn gaúw vierdig mèt liegke, meh dat zièn gemeinelik kléin éi-jer. Dao zièn d’r oùch die liegke lèstig, die ziette waal ’n oor te kùime op ’t nies. Dao komme dan groète éi-jer, soms mèt twiè dúi-jerj.
Ook de zusters van Blankenberg hielden een flinke toom kippen. Op de achtergrond een heel moderne kippenstal
Um noon höbbe de mieste hoonder gelag en dan ès ‘t ’n gekakels op d’n hoeëf, datste zóws deenke datste de éi-jer mèt de kaafmaandel kins rape. Roond de mieddig goeën de aúw hoonder de rèk op en de aandere liegke same mèt de hane get te sjtöbbe in d’r möl achter ’t sjop of ziette dao in kléin ködsjes bie-èi. Aandere ziette in de sjtel of in de sjeur op de búim van de sjlaagkar. Um ’n oor of dréi-j komme de aúw hoonder weer van de sjtek aaf en léi-je de hane de hoonder weer nao de wéi-j. De hoonder mote wörm en oongesiefer zeuke um ’t èi-j vierdig te kriège vuur de daag t’r nao. De kloeke goeën noow oùch mèt de kuùke de hoeswéi-j in, um in ‘n aúw hék tössje de niètele te dabbe.
Es ’t mèilikestièd ès dan beginne de hoonder op hèim aa te goeë. Want de keu bringe vleege en mögke mèt op d’r hoeëf aa en dan mote de hoonder d’r beej zieë.
De hoonder goeën vreug nao bèd. Es de zon begint aaf te goeë, toefele ieërsj de aúw hoonder ’t hoonderlödderke op en vlege op de sjtekke. De hane zeuke de aander hoonder beej-èi. Ouch mote de hane kontrolere of de hoonder getroeëje zièn. Es ekerein bìnne ès, dan ès ’t nog ‘ne tièd oonröstig. Want ‘t doort dék lang vuurdat ze allemaol ’n gooj plaatsj op de sjtekke gevoonde höbbe.
Es ’t mèilikestièd ès dan beginne de hoonder op hèim aa te goeë. Want de keu bringe vleege en mögke mèt op d’r hoeëf aa en dan mote de hoonder d’r beej zieë.
De hoonder goeën vreug nao bèd. Es de zon begint aaf te goeë, toefele ieërsj de aúw hoonder ’t hoonderlödderke op en vlege op de sjtekke. De hane zeuke de aander hoonder beej-èi. Ouch mote de hane kontrolere of de hoonder getroeëje zièn. Es ekerein bìnne ès, dan ès ’t nog ‘ne tièd oonröstig. Want ‘t doort dék lang vuurdat ze allemaol ’n gooj plaatsj op de sjtekke gevoonde höbbe.
De kloek
Als een kip begon te kloeke (klokkende geluiden maken) was ze broeds. Als ze dan geschikt bevonden werd om eieren te gaan uitbroeden, werd voor haar op een donkere beschermde plek een nest gemaakt. Wilde men geen kuikens van de broedse kip, dan was het niet gemakkelijk haar van ’t kloeke af te brengen. Volgens oudere dorpsgenoten was de enige remedie de kloek een dag of twee, drie zonder water of voer, in een juten zak op te hangen. Daarna was ’t kloeke haar wel vergaan.
Als een kip begon te kloeke (klokkende geluiden maken) was ze broeds. Als ze dan geschikt bevonden werd om eieren te gaan uitbroeden, werd voor haar op een donkere beschermde plek een nest gemaakt. Wilde men geen kuikens van de broedse kip, dan was het niet gemakkelijk haar van ’t kloeke af te brengen. Volgens oudere dorpsgenoten was de enige remedie de kloek een dag of twee, drie zonder water of voer, in een juten zak op te hangen. Daarna was ’t kloeke haar wel vergaan.
In onderstaand verhaal beschrijft Pierre va Welsde hoe de vrouw van de pachter, de haafindersje genoemd, de eieren uitzocht om ze door de kloek te laten uitbroeden. Zij deed dat in dit verhaal met hulp van haar eerste paardenknecht, Winandus.
De haafindersje zeuk oùch de breuj-éi-jer oèt mèt d’r Winandus, d’r uëversjte pieërsjknech. De breuj-éi-jer wùre van alle zéi-je gehaolt um fíjng kleure beej de hane en beej de hoonder te kriège. Daartièn éi-jer vuur eker kloek. Dat dèèd d’r Winandus. Hieë gebruk daobeej de trówreenk van de madam, d’r mote väöl pölkes (jonge kippen) tössje de kuukskes ziette. Es d’r trówreenk begint te karoeselle uëver ’t èi-j dan wuurt ‘t ‘ne haan. Sjlèèt d’r trowreenk wéi-j ‘ne permetiekel (slinger van een uurwerk) op en neer uëver ’t èi-j, dan wuurt ‘t e pölke.
De haafindersje mak ’t breu-jnies zellef vierdig in de sjtaal in ’n aúw maandel tieënge d’r moèr . Ieërsj wuurt ’n groúws (grasplak) ’t uundersjte boeëve in de maandel gelag en op d’r groúws get kaaf en e bietsje heksel. Op eker breu-jèi-j dèèd de madam get wièwater en ze liek e tekske gewìj-de paam in ’t nies. ‘n Kloek mòt sjtìl en rúi-jig kinne ziette breuje in d’n duùster. ’n Kloek lièk op de éi-jer wèi-j ‘ne rèinsjtèin zoe vas. ‘Gooj kloeke komme alléin va de éi-jer aaf um te vrieëte en te zoèpe. Ze leet de éi-jer neet kaad wùre en driè-jt ze op z’ne tièd.
De haafindersje mak ’t breu-jnies zellef vierdig in de sjtaal in ’n aúw maandel tieënge d’r moèr . Ieërsj wuurt ’n groúws (grasplak) ’t uundersjte boeëve in de maandel gelag en op d’r groúws get kaaf en e bietsje heksel. Op eker breu-jèi-j dèèd de madam get wièwater en ze liek e tekske gewìj-de paam in ’t nies. ‘n Kloek mòt sjtìl en rúi-jig kinne ziette breuje in d’n duùster. ’n Kloek lièk op de éi-jer wèi-j ‘ne rèinsjtèin zoe vas. ‘Gooj kloeke komme alléin va de éi-jer aaf um te vrieëte en te zoèpe. Ze leet de éi-jer neet kaad wùre en driè-jt ze op z’ne tièd.
De geboeërte van de kuùke
Pierre van Welsde beschrijft hoe het uitkomen van de eieren in zijn werk gaat. In zijn verhalen geeft hij de beesten namen. Zo heet in het onderstaand verhaaltje de haan: d’r Pittersjouwe en de kloek: Greetje.
Pierre van Welsde beschrijft hoe het uitkomen van de eieren in zijn werk gaat. In zijn verhalen geeft hij de beesten namen. Zo heet in het onderstaand verhaaltje de haan: d’r Pittersjouwe en de kloek: Greetje.
D’r Pittersjouwe wilt d’r beej zieë, es ‘’t broéd gaar es in d’r oeëve’ (uitdrukking voor: als de geboorte kan beginnen). Um vièf oor zièn de éi-jer allenéi-j gehiek (aangepikt). Um zès oor sjöddele de kuùkskes de éi-jersjale van d’r baom. En Greetje begint de sjale oèt ’t nies te brúi-je. Um zieëve oor zièn de kuùkskes druug gehoèjert (koesteren). Ze beginne de köpkes tössje de vluëgele van de kloek oèt te sjtieëke. Och ze zièn zoeë nögker (levendig). Sjmörges krièt-jt d’r Pittersjouwe nao alle kaante dat Greetje dies nach daartien kuùkskes haet oètbrach. En de hane oèt de umgieëvïng krieèje truuk dat ze ’t versjtaande höbbe en dat ze blíj zièn en de komplemeente vuur ’t Greetsje en ’t allerbètste mèt de kuùkskes.
Achterzijde van boerderij Sjang Bessems en Barbara Willems in de Limburgerstraat (ten oosten van de Burg. Huybenstraat). J
oonkfer Nieële (Cornelia ) heeft pas de kippen gevoerd.
Sommige Keerdenaren gebruikten voordat ze gingen voeren de lokroep: ties, ties, ties
oonkfer Nieële (Cornelia ) heeft pas de kippen gevoerd.
Sommige Keerdenaren gebruikten voordat ze gingen voeren de lokroep: ties, ties, ties
Kippenplezier
Het was een vrolijke boel in de het kippenhok van Pierre va Wèlsde, hij liet de beesten ook zingen. Wanneer in zijn verhaal de haan een keer in licht beschonken toestand ’s avonds laat van een feest op het hok terugkeert, zingt de haan onderstaand lied, waarbij de kippen na elke twee regels tekst het refrein zingen:
Het was een vrolijke boel in de het kippenhok van Pierre va Wèlsde, hij liet de beesten ook zingen. Wanneer in zijn verhaal de haan een keer in licht beschonken toestand ’s avonds laat van een feest op het hok terugkeert, zingt de haan onderstaand lied, waarbij de kippen na elke twee regels tekst het refrein zingen:
Joep hei-j die, joep hei-j da
Joep hei-j die, die faldera.
Joep hei-j die, joep hei-j da,
Joep hei-j die hei-j da
Joep hei-j die, die faldera.
Joep hei-j die, joep hei-j da,
Joep hei-j die hei-j da
Op Wèlsde dao höbbe ze e hekselmesjien
Dat gèèt jao wie ’n fingelien (viool)
Dat gèèt jao wie ’n fingelien (viool)
In Valkeberg dao zièn de maedsjes gek,
Dao höbben ze e fluuske aan d’r sjtek
Dao höbben ze e fluuske aan d’r sjtek
Noow gank mer neet nao Klumme op,
Dao krìjgste vlaa mèt sjummel op
Dao krìjgste vlaa mèt sjummel op
In Gulpe in dae sjloont,
Dao driè-jt d’r hoond aldaag e poond
Dao driè-jt d’r hoond aldaag e poond
Op Suup (Sibbe) dao löp ‘ne sjaele haan,
Dae zuut de bagke vuur pölle aan
Dae zuut de bagke vuur pölle aan
In Termaar dao höbbe ze de kloeke gesjnap,
Ze höbbe de prìj-je biè de knìjn gezat
Ze höbbe de prìj-je biè de knìjn gezat
Op ’t Roeët dao höbbe ze d’r bok gesjlach,
Dow haet Kléin-Wèlsde de gèète aafgesjaf
Dow haet Kléin-Wèlsde de gèète aafgesjaf
In Schuulder höbbe ze ‘ne maan gepak
Dae haúw de vrow in d’r nak gek..
Dae haúw de vrow in d’r nak gek..
In Hoontem haet d’r haan e èi-j gelag
Ze höbbe ’t nao pesjtoer gebrach
Ze höbbe ’t nao pesjtoer gebrach
In Mergraote höbbe ze ’n Sjötterie
D’r kuuëning haet ’n pöl op zie
Ook laat Pierre va Wèlsde de kippen en de hanen verhaaltjes vertellen en boerenraadseltjes opgeven. Enkele voorbeelden:
D’r kuuëning haet ’n pöl op zie
Ook laat Pierre va Wèlsde de kippen en de hanen verhaaltjes vertellen en boerenraadseltjes opgeven. Enkele voorbeelden:
De aúw kloek:“Keender, oe-vuur kènt me ’n moès (muis) neet mèilike?”. “Umdat ’n mòes mer zoe ’n piezelkes van daemkes haet”, meint ’n aúw pöl. Nèi zaet de aw kloek: “Umdat-ste gèine mèiliksjtool mèt ’ne tob d’r oonder kèns ziette…”
Dan reup ’n aander hoon: “Oe-vuur löp noèts ’n moès uëver de kap va ’n begéin (non)”? Es ’t gèine wèt, gief ze zellef mer ’t aantwoeërd: “Umdat dao ummer ’n kat oonder ziet…”.
Dan de aúw kloek weer: “Keender, oe-vuur dèèd ‘ne haan de oùge tow es ‘r krieëjt?””Umdat hieë ’t leedsje van boète kènt…”.
“En oe-vuur sjteit ‘ne haan op d’r kèrktoeën”? “Umdat er kènt krieje”, rope de hane. “Nèi jonge, es dao ’n hoon sjting, dan veele de éi-jer kepot…”
“ Oevuur haet e vèrreke altied de oère vuur z’n oùge?”” Umdat ’r ziech sjaamp dat z’ne pap ‘ne bièr ès en z’n mam ’n kreem…”
Hanenleed
In zijn jonge jaren kon een haan wel vijftien, twintig kippen aan. Maar ook bij de hanen gingen na verloop van tijd de jaren tellen en konden ze steeds minder aan hun verplichtingen voldoen. In het volgende gedicht beschrijft een andere dialectschrijver, Frans Adriaen, dat ook een haan het met het klimmen der jaren moeilijk kon krijgen:
In zijn jonge jaren kon een haan wel vijftien, twintig kippen aan. Maar ook bij de hanen gingen na verloop van tijd de jaren tellen en konden ze steeds minder aan hun verplichtingen voldoen. In het volgende gedicht beschrijft een andere dialectschrijver, Frans Adriaen, dat ook een haan het met het klimmen der jaren moeilijk kon krijgen:
Haane-leid (Fr. Adriaen)
’ne haan va zoeget zieëve jaor
Woeërt volges zien eige väöl te zjwaor
Hieë sjödde dek z’ne aùwe kop
Asser daach aan die dreigende hinnesop
Toen vloeg hieë boeéve op d’n draod
En zag: “leef hinne, zeet neet kwaod,
Iech waor altied urre besjermer en wachter,
Mer ’s mörreges lòòp iech al ’n haaf oor achter
Gier mèrk ’t oùch, mien leefste hinne
Det ’t truuk gèèt mét uuch te beminne
En daorum zègk iech maedsjes braaf
Ich nieém ’n besjluut en ich traej aaf”.
’ne haan va zoeget zieëve jaor
Woeërt volges zien eige väöl te zjwaor
Hieë sjödde dek z’ne aùwe kop
Asser daach aan die dreigende hinnesop
Toen vloeg hieë boeéve op d’n draod
En zag: “leef hinne, zeet neet kwaod,
Iech waor altied urre besjermer en wachter,
Mer ’s mörreges lòòp iech al ’n haaf oor achter
Gier mèrk ’t oùch, mien leefste hinne
Det ’t truuk gèèt mét uuch te beminne
En daorum zègk iech maedsjes braaf
Ich nieém ’n besjluut en ich traej aaf”.
Ten slotte
In de Hane va Job zijn nog vele andere verhalen te lezen, ook spreekwoorden: - ‘ne Haan moot krieje, e keend moot sjpieële en aúw lúi-j mote knoeëtere - Aúw kloeke moot me iere, kuùke moot me liere.
Op internet en bij de heemkundevereniging van Margraten zijn nog enkele boekjes van Pierre Heynen te koop. Voor de dialectliefhebbers een aanrader.
In de Hane va Job zijn nog vele andere verhalen te lezen, ook spreekwoorden: - ‘ne Haan moot krieje, e keend moot sjpieële en aúw lúi-j mote knoeëtere - Aúw kloeke moot me iere, kuùke moot me liere.
Op internet en bij de heemkundevereniging van Margraten zijn nog enkele boekjes van Pierre Heynen te koop. Voor de dialectliefhebbers een aanrader.
De Akerlaathof, alias de Welsderhof, waar de verhalen van Pierre va Welsde zich voor een groot deel afspeelden
Literatuur:
Verhalen van Pierre Heynen (Pierre va Welsde), gepubliceerd in tijdschrift VELDEKE, jg. 31-41 (1956-1966).
Louise Ietswaart-Heynen, Dick Ietswaart en Lou Spronck hebben in 1977 zijn verhalen en gedichten gebundeld in het boekje “De Verhalen va Job”.
Verhalen van Pierre Heynen (Pierre va Welsde), gepubliceerd in tijdschrift VELDEKE, jg. 31-41 (1956-1966).
Louise Ietswaart-Heynen, Dick Ietswaart en Lou Spronck hebben in 1977 zijn verhalen en gedichten gebundeld in het boekje “De Verhalen va Job”.
De boeretaol va Mèrregraote: hoonder
In de inleiding van de dialectbundel De hane va Job, geschreven door dr. Lou Spronck, lezen we dat Pierre Heynen, na zijn priesterstudie Nederlands ging studeren in Nijmegen. De vermaarde professor van Ginneken inspireerde hem tot een studie over Taal en leven op een Zuidlimburgse boerenhoeve.
In het kader van deze studie schreef hij een scriptie: De Boerentaal van Margraten. Die scriptie hebben we bij het Meertens Instituut in Amsterdam opgevraagd en hieronder vindt u de passage over “kippen”. Natuurlijk zoveel mogelijk omgezet in het Keerder dialect.
In het kader van deze studie schreef hij een scriptie: De Boerentaal van Margraten. Die scriptie hebben we bij het Meertens Instituut in Amsterdam opgevraagd en hieronder vindt u de passage over “kippen”. Natuurlijk zoveel mogelijk omgezet in het Keerder dialect.
Echte hoonderboere zijn er in deze streek niet. De kippen noemt men hoon, hoonder. Ze zijn goede of slechte lègkersj. De haan heet haan. Een gecastreerde haan is ‘ne kapoèn. Een onvruchtbare haan is ‘ne loèrhaan.
De kuikens noemt men: pölle, kuùke, kuùkskes, hénsjes.
De kippen leggen hoonderéi-jer. Soms ook lèise-éi-jer (zonder schaal). Als de eieren bevröch zijn, dan zijn het breuj-éi-jer. Onbevruchte eieren noemt men voèl-éi-jer. De kip gèèt breuje , wordt kloek, ze kloek, gèet ziech ziette, wordt hietsich. Voordat de eieren onder de broedse kip gelegd worden, worden ze oètgezeuk, om veel pölkes te kriege. Ze worden tegen het leech gehoúwe om te zien waar het kúilke (luchtgat) is. Is dit luchtgat op ‘n zíj dan is het e pölke, is het boeëve, dan is het ‘ne haan. De 20e dag worden de eieren gewieëjtert, in het water gehoúwe, om te zien of er een kuiken in zit. De eieren, die boeëve zjwúmme of zich neet bewaege zijn rot, voèl en worden voertgekrieëge. De eieren die zich bewaege, höbbe kuùke in. Als het kuiken de schaal van het ei even heeft doorgepikt op de plaats waar de bek zit, dan zegt men, dat de eieren gehiek zijn. Als de kippen goed groeien, noemt men ze: moonter, nögker. Soms krijgen de kippen de sjnoèts (kippenziekte), sjnoètsege hoon.
Haantjes worden dikwijls vetgemest: zesselhaensjes, sophaensjes, sjlachhaensjes, (zessel = hakmes).
Het kippenhok is ‘t hinnes. In het kippenhok zien we niester, sjtroontplaank en rékke. Het hoonderlödderke leidt van buiten naar het hoonderloeëk, wat weer afgesloten is door een sjúif (schuif).
De kuikens noemt men: pölle, kuùke, kuùkskes, hénsjes.
De kippen leggen hoonderéi-jer. Soms ook lèise-éi-jer (zonder schaal). Als de eieren bevröch zijn, dan zijn het breuj-éi-jer. Onbevruchte eieren noemt men voèl-éi-jer. De kip gèèt breuje , wordt kloek, ze kloek, gèet ziech ziette, wordt hietsich. Voordat de eieren onder de broedse kip gelegd worden, worden ze oètgezeuk, om veel pölkes te kriege. Ze worden tegen het leech gehoúwe om te zien waar het kúilke (luchtgat) is. Is dit luchtgat op ‘n zíj dan is het e pölke, is het boeëve, dan is het ‘ne haan. De 20e dag worden de eieren gewieëjtert, in het water gehoúwe, om te zien of er een kuiken in zit. De eieren, die boeëve zjwúmme of zich neet bewaege zijn rot, voèl en worden voertgekrieëge. De eieren die zich bewaege, höbbe kuùke in. Als het kuiken de schaal van het ei even heeft doorgepikt op de plaats waar de bek zit, dan zegt men, dat de eieren gehiek zijn. Als de kippen goed groeien, noemt men ze: moonter, nögker. Soms krijgen de kippen de sjnoèts (kippenziekte), sjnoètsege hoon.
Haantjes worden dikwijls vetgemest: zesselhaensjes, sophaensjes, sjlachhaensjes, (zessel = hakmes).
Het kippenhok is ‘t hinnes. In het kippenhok zien we niester, sjtroontplaank en rékke. Het hoonderlödderke leidt van buiten naar het hoonderloeëk, wat weer afgesloten is door een sjúif (schuif).