Historie

Meebetalen aan het leger van de keizer
Het verleden van Honthem: deel 1
door Fons Meijers

Het verleden van Honthem is sterk verbonden met dat van Gronsveld. De buurtschap Honthem is mogelijk vanuit Gronsveld gesticht of anders al vroeg na zijn ontstaan door de heren van Gronsfeld verworven en heeft tot 1982 bij de gemeente Gronsveld behoord. Maar er zijn ook duidelijke relaties met de geschiedenis van Cadier (en Keer) doordat Honthem, mogelijk al sinds 1266, tot de parochie Cadier (vanaf 1805 Cadier en Keer) behoort. De inwoners van Honthem zijn dus door de eeuwen heen in Cadier gedoopt en begraven.
In dit deel 1 van het artikel over Honthems geschiedenis wordt eerst aandacht gegeven aan de ontginning van Honthem en wordt vervolgens nagegaan welke invloed de bestuurlijke band met Gronsveld op de geschiedenis van Honthem heeft gehad.
In het Jaarboek 2011 zal in een vervolgartikel worden ingegaan op de gevolgen voor Honthem van de kerkelijke relatie met Cadier (en Keer). Ook worden dan beelden geschetst van het boerenbestaan van de inwoners van Honthem in het verleden.
 
1. Ontginning Honthem

Landbouwnederzettingen
Onder het bewind van Karel de Grote, de koning en later keizer van het Frankische rijk, is de aanzet gegeven voor een zodanige groei van de welvaart en de bevolking dat er in de negende en tiende eeuw behoefte ontstond aan meer landbouwgronden. Aan die behoefte is in onze streken voldaan door de ontginning van gebieden langs rivieren en beken als de Maas, de Voer en de Noor. Tot de landbouwnederzettingen die in deze tijd langs de Maas zijn gesticht, behoorden Gronsveld en Heugem.

In de elfde en twaalfde eeuw nam de behoefte aan nieuwe landbouwgronden opnieuw toe. Omdat er in het Maasdal niet meer genoeg landbouwgebieden waren, is men toen gunstig gelegen plaatsen op het plateau gaan ontginnen. Uit onderzoek van Hartmann weten we dat, waarschijnlijk in de twaalfde eeuw, vanuit Gronsveld het bosgebied Eckelrade is ontgonnen. Het ligt voor de hand te denken dat, kort na Eckelrade, ook het gebied Honthem is ontgonnen. Dit omdat dit gebied in een ’dal’ op het plateau lag, waardoor er meer water was dan op andere plekken op het plateau. Maar ook omdat het gebied Honthem strategisch was gelegen aan twee belangrijke wegen. Deze twee wegen waren: de Limburgerstraat, die deel was van een vermoedelijk vroegere Romeinse weg, die vanuit Maastricht via Cadier, Honthem, Terlinden, Hoogcruts, Henri Chapelle en Limbourg naar Trier liep en de Valkenburgerweg (nu veldweg) die Valkenburg met Daelhem (bij Visé) verbond.

Vanuit Gronsveld of vanuit Heugem
Het gebied Honthem zou, net als Eckelrade vanuit Gronsveld gesticht kunnen zijn; in opdracht van de toenmalige heer van Gronsveld. Het lijkt niet vreemd te denken dat deze, na Eckelrade, bijna in een moeite door, ook het zo strategisch gelegen gebied Honthem heeft laten ontginnen.
Maar onderzoeker Van Rensch betwijfelt of het zo is gegaan. Hij acht de kans groter dat Honthem vanuit Heugem is ontgonnen. Dat leidt hij af uit het feit dat Honthem, na zijn ontstaan, kerkelijk en juridisch met Heugem was verbonden. Kerkelijk behoorde Honthem niet tot de parochie Gronsveld, maar tot de parochie Cadier. Maar omdat er in Cadier slechts een hulpkapel was van de parochiekerk in Heugem, moesten de inwoners van Honthem voor sacramenten als doop en huwelijk naar Heugem. Een soortgelijke band had Honthem met Heugem op het gebied van de rechtspraak: wanneer de inwoners van Honthem in hoger beroep wilden gaan tegen een vonnis van de schepenen van Honthem, moesten ze dat doen bij de schepenen van Heugem.
Omdat Honthem vanaf zijn ontstaan kerkelijk en juridisch zo op Heugem was gericht, zou volgens Van Rensch mogen worden aangenomen, dat Honthem vanuit Heugem is gesticht. In dat geval heeft Honthem niet vanaf zijn ontstaan onder het gezag van de heren van Gronsfeld gestaan. Dat zou dan mogelijk zijn gebeurd rond 1363 toen Johan II, in die tijd heer van Gronsveld, de gezagsrechten over Heugem en Honthem verwierf.

Kaartje van Honthem getekend door de landmeters van Napoleon, begin 19de eeuw

‘Hont’ en’ heim’
Het gebied dat werd ontgonnen moet klein zijn geweest. Dat kan worden afgeleid uit de naam Honthem. Deze naam is namelijk een samenvoeging van de woorden hont en heim Een hont is een oude oppervlaktemaat (waarschijnlijk gelijk aan een roede). Heim staat voor woning(en) en is een naamdeel dat bij veel plaatsen uit de Middeleeuwen is gebruikt. Toen het werd gesticht zal Honthem dus niet groter zijn geweest dan een stuk grond ter grootte van een roede (circa 400 m2), met hooguit een tweetal boerderijen.
Honthem is overigens eerst in 1421 als Huncum in een geschrift vermeld. Dat dit niet eerder is gebeurd zal zijn omdat er niet eerder iets gebeurde dat de moeite waard was om op schrift vast te leggen.

2. Heren met invloed
Eén Heer voor Honthem en Cadier
Tussen 1350 en 1386 was Johan II Heer van Gronsfeld. Hij was een rijk man, die heeft gezorgd voor gebiedsuitbreiding en voor meer invloed en macht van het huis Van Gronsfeld. Hij verwierf in 1370 ook de heerlijke rechten van zowel Cadier als Eijsden voor 5500 gulden in pand van Hertogin Johanna van Brabant. Daardoor kwamen de inwoners van Cadier onder het gezag van dezelfde Heer als die van Honthem.
Het had niet veel gescheeld of er was al in 1386 een einde gekomen aan deze situatie. Op 25 augustus van dat jaar namelijk werd Johan II van Gronsfeld in Aken vermoord. Aangezien hij géén erfgenamen achterliet, zouden Cadier en Eijsden, volgens een bij akte vastgelegde afspraak, weer aan Brabant teruggegeven moeten worden. Maar van Hertogin Johanna van Brabant hoefde dat niet. Van haar mochten de weduwe en de broer van Johan II van Gronsfeld beide dorpen in pand blijven houden. Honthem en Cadier behielden daardoor dezelfde Heer; tot 1430.
Op 4 augustus 1430 kwamen de landen van Overmaas, waartoe de heerlijkheid Cadier behoorde, in bezit van het Bourgondische Rijk. Omdat Honthem onder de Heer van Gronsfeld bleef vallen, kwam er op die datum al weer een einde aan de situatie waarin Honthem en Cadier dezelfde Heer hadden. Deze had nog geen zestig jaar geduurd.

Heer, Baron, Rijksgraaf
In 1444 kwam er een einde aan de ‘heerschappij’ van de familie Van Gronsfeld over de heerlijkheid Gronsveld. Doordat Catharina van Gronsfeld in 1425 huwde met Dirk van Bronckhorst, erfde deze laatste in 1444 deze heerlijkheid. De goede banden die het huis Van Bronckhorst had met de vorsten van het Heilige Roomse Rijk, zullen ertoe hebben bijgedragen dat de heerlijkheid Gronsveld op 24 juni 1498 door keizer Maximiliaan I tot Vrije Rijksheerlijkheid van het Keizerrijk werd verheven. Dirk van Bronckhorst was de eerste Vrije Rijksvorst of Baron. Als zodanig viel hij direct onder de keizer aan wie hij rechtstreeks verantwoording verschuldigd was.
Ook de inwoners van Honthem hadden vanaf die dag een baron als Heer met veel invloed en macht.

Honthem, de Limburgerstraat, deel van de weg van Maastricht naar Trier.
Rechts: boerderij Mingels. Links voormalige boerderij Sjeng Brouwers

In 1586 werd Gronsveld door keizer Rudolph II zelfs tot Rijksgraafschap verheven. Ook de inwoners van Honthem kregen daarmee een graaf als Heer. De eerste graaf van Gronsveld was Josse van Bronckhorst (1563-1588). Het Rijksgraafschap Gronsveld werd daarmee ook een van de vijftig staten van de Kreits van de Niederreinisch-Westfalische Kreits van het keizerrijk.
Het was zeer bijzonder dat deze kleine rijksheerlijkheid is verheven tot rijksgraafschap. Gronsveld was immers een ‘dwergstaatje’ in vergelijking met andere staten van deze Kreits, zoals de rijkssteden Aken, Keulen en Dortmund, het hertogdom Gulik en het prinsbisdom Luik.

Het is nog maar de vraag of de inwoners van Honthem er blij mee waren dat ze in een Graafschap woonden dat zo een directe band met de keizer van het Heilige Roomse Rijk had. Wat zij er vooral van merkten was dat zij, naast de cijnzen voor de Heer, ook nog moesten meebetalen aan de rijkskas en aan het leger van de keizer. Om hierop te kunnen toezien had Honthem intussen een eigen schepenbank, die niet alleen de belastingen inde maar ook rechterlijke taken had. De schepenbank bestond uit een schout en zeven schepenen; meestal notabelen uit Maastricht.

Plunderende soldaten
Een voordeel van het wonen in het graafschap Gronsveld voor de inwoners van Honthem was, dat zij niet direct betrokken werden in de opstand van de Zeventien Provinciën der Nederlanden tegen het Spaanse Rijk; de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). Waar Cadier beurtelings in Spaans en in ‘Hollands’ bezit kwam, bleef Honthem gedurende deze gehele oorlog tot het Heilige Roomse Rijk horen. Dat wil overigens niet zeggen dat Honthem geen last heeft gehad van soldaten, die plunderend door de streek trokken, woningen in brand staken en landerijen verwoestten.
Vooral het beleg van Maastricht door Parma in 1579 had voor de streek vreselijke gevolgen. Vanuit het gebied Gronsveld waren veel boeren naar de stad gevlucht. Zij hielpen (tevergeefs) mee de stad te verdedigen. Zij verrichtten graafwerk, waar de Maastrichtenaren de neus voor ophaalden.

Geen naweeën
In 1648 bij de vrede van Munster (einde Tachtigjarige Oorlog) bleef Honthem bij het Rijksgraafschap Gronsveld en het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie. Daarmee waren de inwoners van Honthem beter af dan die van Cadier. Die kwamen in 1661 bij het Staatse deel van de Landen van Overmaas. Dat betekende dat zij vanaf dat jaar als een van de Generaliteitslanden aan de Republiek der Nederlanden werden toegevoegd, waardoor zij wel belasting moesten betalen maar geen stem in het bestuur hadden. Die situatie, waarin zij als tweederangsburgers werden behandeld, heeft voor de inwoners van Cadier geduurd tot 1795.
Ook zal Honthem minder last hebben gehad van de vele oorlogen die de Staatsen in deze periode vaak tegen de Fransen hebben gevoerd.

Heer uit Beieren
Tegen het einde van de zeventiende eeuw was er geen reden meer voor een eigen schepenbank in Honthem. Deze werd toen samengevoegd met die van Heugem en Gronsveld.

In 1746 verkreeg Maximiliaan van Törring-Jettenbach het graafschap, dat toen bestond uit Gronsveld, Honthem en een gedeelte van Eckelrade. De uit Beieren stammende familie Törring-Jettenbach heeft het in bezit gehouden tot ze in 1801 door de Fransen werden onteigend.

3. Een nieuw begin
Burgemeester
De Franse revolutie heeft geleid tot een keerpunt in de geschiedenis, waarvan de gevolgen zelfs voor een gehucht als Honthem duidelijk merkbaar zijn geweest. Zo kwam er een definitief einde aan het feodale stelsel en de standenmaatschappij en werden de heerlijkheden vervangen door gemeenten.

In 1801, zes jaar nadat Staats Overmaas (waaronder Cadier) door de Fransen was ingelijfd, kwam ook het graafschap Gronsveld officieel bij Frankrijk. Vanaf dat jaar werd Honthem niet langer door de graaf van Gronsveld bestuurd, maar door de burgemeester van de gemeente Gronsveld. Deze gemeente behoorde tot het arrondissement Maastricht van het departement Nedermaas.

Zware lasten
Tijdens de bezetting door de Fransen moesten ook de inwoners van Honthem zware belastingen in harde munt betalen en kregen ze bijzondere heffingen opgelegd voor de oorlogsvoering.
Verder is door de Franse bezetters het systeem van hand- en spandiensten ingevoerd voor het onderhoud van de onverharde veldwegen. Dat betekende dat de inwoners een paar keer per jaar door het gemeentebestuur werden verplicht menskracht, trekdieren en karren ter beschikking te stellen voor dit wegenonderhoud. Dit systeem is nog tot 1930 toegepast.

 Links Pierre Mingels uit Honthem, wethouder van de gemeente Gronsveld, rechts burgemeester Spauwen en echtgenote

Nederlands, Belgisch, Nederlands
Nadat Honthem, vanaf zijn ontstaan in de twaalfde eeuw tot 1801 ‘Duits’ was geweest en daarna gedurende veertien jaar Frans, werd het in 1815 Nederlands; in 1830 Belgisch en in 1839 weer Nederlands.
In 1815 kwam Honthem bij het Verenigde Koninkrijk der Nederlanden. Dit Koninkrijk (globaal het huidige Nederland en België) werd opgedeeld in provincies. De provincie Limburg (huidig Nederlands plus Belgisch Limburg) was een van die provincies en was qua grondgebied ongeveer gelijk aan het door de Fransen gecreëerde Departement van de Nedermaas.
In 1830, na een opstand van het zuidelijk deel van de Nederlanden tegen koning Willem I, scheidde het Zuiden zich af. De provincie (Groot) Limburg ging over naar het nieuwe Belgische Koninkrijk.
Het duurde tot 19 april 1839 voordat de onafhankelijkheid van België internationaal werd erkend. België moest voor deze erkenning het oostelijk deel van Limburg (huidige Nederlands Limburg) afstaan aan Nederland, dat vanaf die dag het Koninkrijk der Nederlanden wordt genoemd.
Gronsveld, met Honthem, werd net als Cadier en Keer een gemeente in (Nederlands) Limburg in het Koninkrijk der Nederlanden.

Duitse bezetters
Op 10 mei 1940 vielen de Duitsers, zonder oorlogsverklaring, Limburg binnen. De Vierde Pantserdivisie trok over de Rijksweg via Vaals, Gulpen en Cadier en Keer naar Maastricht, dat zich al om 9.30 uur die ochtend overgaf.
De oorlog had, nog afgezien van het directe oorlogsgeweld, tot gevolg dat etenswaren en kleding ‘op de bon' gingen en dat er een controle kwam op de veestapel (zelfs kippen). Zeer ingrijpend was de verplichte Arbeidseinsatz, wat betekende dat vanaf medio 1942 jonge mannen tussen 18 en 22 jaar in Duitsland moesten gaan werken.

 

Inkwartiering Duitse soldaten in Honthem (namen onbekend).
1ste rij vanaf links: Sjeng en Lambert Huijnen, Pierre van Proemeren.
2de rij Pierre, Aleida, Lowie en Jeanne Huijnen.
Laatste rij: May Huijnen
 
Op 13 september 1944 werden Honthem en Bruisterbosch bevrijd door de G-compagnie van het tweede bataljon van het Amerikaanse 119e Infanterie Regiment, dat deel uitmaakte van de 30ste Infanterie Divisie, bijgenaamd Old Hickory. Die bevrijding ging niet zonder slag of stoot. In Honthem raakten vier Amerikanen gewond: Jim E. Freeman, John J. Jurkowski, Richard B. Noel en de staff-sergeant Jay F. Aykens. Deze laatste werd later onderscheiden met de Silver Star.
Een aantal Duitsers sneuvelde bij deze acties, maar het juiste aantal hiervan is (nog) niet exact bekend.
Het eerste bataljon van het 117e regiment van deze divisie
bevrijdde op die zelfde dag Cadier en Keer, Bemelen en ’t Rooth.

Honthem en Gronsveld
Waar Honthem tot 1801 bij de heerlijkheid Gronsveld behoorde en vanaf 1801 tot de gemeente Gronsveld, kwam er op 1 januari 1982 een einde aan de bestuurlijke relatie van Honthem met Gronsveld. Samen met Cadier en Keer waarmee het een parochie vormt, is op deze datum Honthem deel gaan uitmaken van de gemeente Margraten.
Ook de gemeente Gronsveld is op die dag opgeheven en is opgegaan in de nieuwe gemeente Eijsden.
Aan de bestuurlijke scheiding tussen Honthem en Gronsveld komt na 29 jaar al weer een einde, wanneer op 1 januari 2011 de gemeente Eijsden-Margraten van start gaat.

Geraadpleegde Literatuur:
-Purnot, Jo e.a.: Honthem, Een historisch fotoboek, 2002
-Van Rensch, mr.Th.J.:De geschiedenis van Honthem- toelichting bij de historische kaart uit 1754
-Jenniskens, A.H.: Heugem; Klein Dorp in een grote wereld. Maastrichts Silhouet, 2008
-Hartmann, J.H.L.: De reconstructie van een Middeleeuws Landschap, Nederzettingsgeschiedenis en instellingen van de Heerlijkheden Breust en Eijsden, 1986
-Renes, J.: De geschiedenis van het Zuidlimburgse Cultuurlandschap, 1988
-Clermont, J.H. en Jaspars E.J.M,: Geschiedenis van de Rijksheerlijkheid Gronsveld, 1960
-P.J.H.Ubachs: Handboek voor de geschiedenis van Limburg, 2000
-De Wit, J.J. en Flament, A.J.A, de Publications, 191
-Becker, Wiel; De windmolen in Honthem. Keerder Kroniek jaargang 1 nr 2
- Becker, Wiel en Purnot, Jo: Kent u deze plek? (De kapel van Honthem), Keerder Kroniek jaargang 2 nr 3
-Haesen, Lei: Een stoomtram tufte langs Keer. Keerder Kroniek, jaargang 2 nr 4
 -Haesen, Lei: Keer en Honthem voor 1828, Keerder Kroniek jaargang 7 nr 1
-Purnot, Jo: 60 jaar bevrijd, Keerder Kroniek jaargang 8 nr 1

Historie van Honthem in jaartallen

Twaalfde eeuw
Aangenomen mag worden dat, kort na de ontginning van Eckelrade (in de twaalfde eeuw) ook Honthem is ontgonnen.
Mogelijk is Honthem, net als Eckelrade, vanuit Gronsveld ontgonnen, maar er zijn ook goede redenen om te veronderstellen dat dit vanuit Heugem is gebeurd.

Rond 1363
Indien Honthem vanuit Heugem gesticht zou zijn, is het toch al vrij snel, mogelijk rond 1363 onder het gezag gekomen van de heren van Gronsveld.

1370-1430
Johan II Heer van Gronsfeld verwierf in 1370 de heerlijke rechten van zowel Cadier als Eijsden. Daardoor hadden de inwoners van Honthem en Cadier dezelfde Heer. Dat heeft geduurd tot 1430.

1421
Honthem wordt voor het eerst als Huncum in een geschrift vermeld.

1444
Na ongeveer driehonderd jaar een Van Gronsfeld als Heer te hebben gehad, komt door een erfenis, Gronsveld, inclusief Honthem, in het bezit van de invloedrijke familie Van Bronckhorst.

24 juni 1498
Dirk van Bronckhorst wordt Vrije Rijksvorst of Baron. Hij valt direct onder de keizer van het Heilig Roomse Rijk der Duitse natie.

1568- 1648
Waar Cadier tijdens de Tachtigjarige Oorlog beurtelings in Spaans en in ‘Hollands’ bezit kwam, bleef Honthem bij Gronsveld in het Heilig Roomse Rijk horen.

1579
Tijdens het beleg van Maastricht door Parma, zijn veel boeren uit het gebied Gronsveld naar Maastricht getrokken om de stad te helpen verdedigen. Zij verrichtten het graafwerk waar de Maastrichtenaren hun neus voor ophaalden.

1586
De inwoners van Honthem krijgen een graaf als Heer, omdat Gronsveld door keizer Rudolph II van het Heilige Roomse Rijk tot Rijksgraafschap wordt verheven.
Zij moesten meebetalen aan de rijkskas en aan het leger van de keizer. De schepenbank van Honthem, die bestond uit een schout en zeven schepenen (meestal notabelen uit Maastricht) inde deze belastingen en had ook rechtelijke taken.

1648
Terwijl Cadier bij de vrede van Munster (einde tachtigjarige oorlog) wordt toegevoegd aan de Republiek der Nederlanden, blijft Honthem bij het Rijksgraafschap en het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie.

Einde 17e eeuw
De schepenbank van Honthem wordt samengevoegd met die van Heugem en Gronsveld.

1746
Maximiliaan van Törring-Jettenbach uit Beieren verkrijgt het graafschap, dat toen bestond uit Gronsveld, Honthem en een deel van Eckelrade.

1801
In 1801 komt Gronsveld met Honthem officieel in Frans bezit. Sedertdien wordt Honthem niet langer bestuurd door een Heer, baron of graaf, maar door de burgemeester van de gemeente Gronsveld.

1815
Nadat Honthem vanaf de twaalfde eeuw tot 1801 Duits was geweest en daarna 14 jaar Frans, wordt het in 1815 Nederlands. Het komt in dat jaar bij de provincie Limburg (huidig Nederlands plus Belgisch Limburg) in het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden.

1830
Honthem komt bij het Belgisch Koninkrijk. Na een opstand van het zuidelijke deel der Nederlanden gaat de hele provincie (Groot-) Limburg in dat jaar over naar het nieuwe Belgische Koninkrijk.

19 april 1839
Als prijs voor de officiële erkenning van zijn onafhankelijkheid moet België het oostelijk deel van de provincie ( Groot-) Limburg afstaan aan Nederland, dat sedertdien het Koninkrijk der Nederlanden wordt genoemd.
Gronsveld met Honthem, wordt na negen jaar Belgisch te zijn geweest, weer Nederlands.

10 mei 1940
Op deze dag vallen de Duitsers Limburg binnen.

13 september 1944
Honthem en Bruisterbosch worden bevrijd door de G-compagnie van het tweede bataljon van het Amerikaanse 119e Infanterie Regiment, dat deel uitmaakte van de 30ste Infanterie Divisie, bijgenaamd Old Hickory.

1 januari 1982
Honthem wordt bestuurlijk gescheiden van Gronsveld, waartoe het sedert zijn ontstaan heeft behoord. Per deze datum komt Honthem bij de gemeente Margraten.

1 januari 2011
Aan de scheiding tussen Honthem en Gronsveld komt na 29 jaar een einde, wanneer op 1 januari 2011 de gemeente Eijsden-Margraten van start gaat.